BÀI II
BỘ
MÁY PHÁT ÂM
Tiếng
hát cũng như tiếng nói, được tạo ra do hoạt động phối hợp
rất chặt chẽ và đồng bộ của nhiều bộ phận khác nhau làm thành
bộ máy phát âm.
Các
bộ phận chính yếu của bộ máy phát âm gồm :
Bao
gồm hai lá phổi, được sự tác động của các cơ ngực, sườn,
cơ hoành cách mô, cơ bụng (hình 1).
1.
Phổi gồm những tế bào xốp, có độ co giãn lớn, tạo thành
bỡi những túi nhỏ, các túi này giãn ra để chứa đầy không khí,
và co lại để đẩy không khí ra ngoài bằng các phế quản. Các
phế quản này đều thông vào khí quản, trông giống như những
rễ cây bám vào gốc cây .
Sự
co giãn chủ động của phổi là do sự hỗ trợ tích cực của
lồng ngực và hoành cách mô cùng các cơ bụng : Hoành cách mô hạ
xuống, lồng ngực trương ra, làm cho phổi giãn ra tăng thêm thể tích,
tạo khoảng trống cho không khí ở bên ngoài vào. Hoành cách mô nâng
lên, bụng hơi hóp vào, lồng ngực buông lỏng xuống, làm cho
phổi thu nhỏ lại, đẩy không khí ra ngoài (hình 2).
2.
Chúng ta có thể ví hai lá phổi như một cái bễ, cung cấp dưỡng
khí cho cơ thể và thải thán khí ra ngoài. Mỗi lần thở bình thường,
ta hít vào nửa lít không khí. Mỗi phút, ta thở khoảng 15 lần và
15 lít máu được đổi mới.
Khi
làn hơi từ phổi được đẩy ra ngoài, nếu tác động đúng cách
lên thanh đới (dây tiếng), thì sẽ phát ra âm thanh. Chất lượng
của âm thanh phát ra, một phần lớn phụ thuộc vào làn hơi từ
phổi đưa lên tác động vào thanh đới. Cần phải tập luyện hơi
thở sao cho đầy đặn, và điều chế làn hơi sao cho nhuần
nhuyễn phù hợp với nhu cầu trong ca hát.
(Chỉ
mới phát ra âm thanh chứ chưa phát ra tiếng, ra lời) gồm 2 thanh
đới nằm trong thanh quản (hình 3a).
1.
Thanh quản là một ống nối
tiếp với khí quản. Phần giữa thanh quản thắt lại như cổ
chai. Chỗ thắt lại này là do các dây cơ và sụn chắn ngang hai bên
tạo nên thanh đới. Thanh đới
là bộ phận chủ yếu tạo ra âm thánh : Do áp lực của làn hơi
từ phổi đưa lên, thanh đới, với những độ căng khác nhau và hình
dạng khác nhau, mở ra và đóng
lại nhanh chậm khác nhau, cắt làn hơi thành những sóng âm có
tần số khác nhau, tạo thành những âm thanh có cao độ khác nhau[1]:
Thanh đới mỏng/ngắn mở đóng nhanh hơn thanh đới dày/dài(thanh
đới ở phụ nữ và trẻ em ngắn và mỏng hơn ở đàn ông, nên
giọng nữ và trẻ em cao hơn giọng đàn ông một bát độ). Thanh
đới mỏng hơn khi được căng
ra, hoặc thanh đới không mở đóng toàn phần, mà chỉ mở đóng
trên một phần nào đó của mình, làm cho phần thanh đới tham gia
cắt làn hơi ngắn đi, và như
vậy tạo được những âm thanh cao.
Độ căng,hình dạng, kích thước của thanh đới không chỉ
ảnh hưởng đến cao độ, mà
cả âm sắc nữa. Còn cường
độ âm thanh là do sức mạnh của làn hơi đưa lên
Như
vậy âm thanh phát ra phù hợp hay không là do sự phối họp nhuần
nhuyễn giữa làn hơi và các cơ điều khiển thanh đới. Do đó,
cần bảo vệ thanh đới cho lành mạnh.
2.
Biện pháp bảo vệ thanh đới tốt nhất là hát cho đúng cách, nghĩa
là hát làm sao để cho mọi hoạt động khác hỗ trợ cho thanh đới
đều phải phù hợp, không bao giờ hát quá sức, tức là hát quá
lớn và quá cao. Hát quá lớn như gào thét, có thể dẫn đến
chỗ “mất tiếng” do thanh đới bị tổn thương không có khả năng
làm việc linh hoạt theo yêu cầu của nghệ thuật ca hát. Hát quá
cao không phù hợp với loại giọng của mình, làm cho thanh đới căng
ra quá mức, nếu kéo dài và phối hợp với hát lớn, cũng gây
tổn thương đến thanh đới.
III.
BỘ PHẬN TRUYỀN TĂNG ÂM
Gồm
chủ yếu là cuống họng (yết hầu) thông với đường
miệng hoặc đường mũi.
1.
Các chấn động âm thanh do thanh đới tạo ra, được bộ phận
truyền âm gom lại và dẫn ra ngoài theo hai hướng miệng hoặc mũi.
Cuống họng và miệng không những truyền
âm, mà còn góp phần khá quan trọng vào việc tăng âm (đóng vai trò như một hộp cộng hưởng).
2.
Cuống họng được bao bọc bởi một hệ thống niêm mạc, dễ
bị kích thích, do đó cần phải giữ gìn để cuống họng không
bị viêm nhiễm, ảnh hưởng xấu đến giọng hát (tránh dùng rượu,
cà phề, thuốc lá và thức ăn thức uống quá nóng, quá lạnh, quá
cay ...)
IV.
BỘ PHẬN PHÁT ÂM (nhả chữ)
Là
miệng với các hoạt động của môi, răng, lưỡi, hàm dưới, vòm
mềm (hàm ếch mềm, cúa mềm, ngạc mềm,). Chúng ta nhận ra được
lời ca, tiếng hát với ý nghĩa của nó, là nhờ vào hoạt động
của các cơ năng trên. Khi nói đến khẩu hình là nói đến hình
thể, hình dáng, cả bên ngoài lẫn bên trong của miệng do hoạt động
phối hợp của môi, lưỡi, hàm dưới, vòm mềm tạo ra khi phát âm.
Mở khẩu hình không đúng cách sẽ ảnh hưởng không chỉ đến
chất lượng âm thanh, mà nhất là ảnh hưởng đến việc rõ
lời, là một yêu cầu cơ bản trong thanh nhạc.
Gồm
tất cả các khoảng trống trong thân thể, chủ yếu là các
khoảng trống trên đầu, trên mặt, gọi là xoang
cộng minh (cộng hưởng). Ngoài khoang
họng và khoang miệng vừa tăng âm vừa dội âm, thì các xoang mũi, xoang vòm mặt, xoang trán v.v... chủ yếu có tính
cách dội âm, tức là làm cho âm thanh được cộng hưởng, âm vang
đầy đặn, giàu âm sắc nhờ các bội âm (hoạ âm) mà chúng tạo
ra. Vì thế, khi hát cần phải phóng âm thanh lên phía trước
(tiếng Pháp gọi là chanter en avant) để tạo được vị trí dội
âm trước mặt. Vị trí trước mặt mà làn hơi phải hướng tới
không giống nhau đối với mọi người. Mỗi người sẽ tìm từng
vị trí cho từng cao độ, nhưng nói chung chúng nằm khoảng giữa hàm
trên và trán (ngay cả khi nói, nếu ta biết nói âm thanh ra phía trước,
thì họng ta sẽ đỡ mệt và tiếng nói ta vẫn rõ ràng mà không
tốn sức) (hình 4).
{
PHẦN THỰC TẬP
1.
Tập thổi bụi :
Cách
chuẩn bị giống như tập xì : Sau khi nén hơi, thì môi chúm lại và
cho hơi ra giống như ta thổi bụi trên bàn.
Chú
ý : thổi hơi ra thật nhẹ nhàng và đều đặn, dùng bàn tay, đặt
cách miệng một gang, để kiểm tra xem làn hơi ra có đều không. Làn
hơi ra cho cảm giác mát ở tay. Lấy hơi một lần có thể “thổi
bụi” trên 45 giây, nếu được càng lâu càng tốt.
Khi
đã quen với thổi bụi đều đặn, nhẹ nhàng thì sẽ tập
“thổi giấy”, cầm tờ giấy cách xa miệng 20 - 30 cm và thổi vào
một góc giấy, gắng điều chế làn hơi sao cho tờ giấy luôn luôn
giữ một vị trí cố định nào đó. Lúc đầu thổi nhẹ, càng ngày
càng tập để thổi cho tờ giấy nâng cao góc hơn.
2.
Tập mẫu luyện thanh 2 và 3 :
Mẫu
2
*
Các yêu cầu 1, 2, 3 : giống như ở mẫu 1 (trang 4)
*
Yêu cầu 4 : Hát chữ Ngô, chữ Nga liền giọng hơn và vươn tiếng
bằng cách hơi ép bụng ở đầu chữ Ngô, Nga.
Mẫu
3
*
Các yêu cầu 1, 2, 3 : giống như mẫu 1
*
Yêu cầu 4 : Hát liền tiếng cả câu + nhấn tiếng ở phách thứ 3
và 6 bằng cách ép bụng đột ngột
{
CÁC CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Bộ phát âm
gồm những bộ phận chính nào ? Bộ phận cung cấp làn hơi hoạt
động ra sao ?
2.
Bộ phận phát thanh và bộ phận phát âm hoạt động như thế nào
?
3.
Tăng âm và dội âm khác nhau ở điểm nào ?
4.
Vai trò quan trọng của miệng trong bộ máy phát âm như thế nào ?
[1]Xem
Richard Alderson,Complete Handbook of Voice Training, Parker Publishing
Company, Inc., New York, 1979 tr.62